Kunstwerken aan de gevels van Oost vertellen ons verhalen over het verleden. Schilderingen, gedichten, tegeltableaus, ornamenten … wie heeft ze gemaakt en waarom? Voor zijn boek Muurkunst in Utrecht fotografeerde buurtgenoot Joost van Waert álle muurkunst in de stad. Monnikenwerk! Vrijdag 29 november komt hij daarover vertellen met uiteraard speciale aandacht voor de inmiddels 220 (!) muurkunstwerken in Oost.
Cultuurhistorisch Café Vrijdag 29 november 16:30 uur (inloop 16:15) Toegang gratis (bar open na afloop) Locatie: De Wilg (Mecklenburglaan 3-5) Organisatie: Oost Voor Elkaar
Het maandelijkse Cultuurhistorische Café wordt elke laatste vrijdag van de maand georganiseerd door de wijkcoöperatie Oost Voor Elkaar in ontmoetingscentrum De Wilg. Een prachtige locatie, want dit voormalige schoolpand, gebouwd in Amsterdamse Stijl, heeft zélf een spraakmakende historie.
Utrecht draait in 2050 de gaskraan dicht zoals afgesproken in het klimaatakkoord van Parijs. Hoe gaan we straks onze woningen aardgasvrij verwarmen? Zowel gemeente als bewoners maken daarvoor plannen.
Energieteam Oost In 2010 is een vereniging opgericht door Utrechters die kennis over energie willen delen, onafhankelijk van de overheid: Energie-U. Wijkgenoot Paul van Seters is sinds 2016 voorzitter. “Wij vinden dat bewoners zeggenschap moeten hebben over hun energie. Stadsverwarming is té belangrijk om aan Eneco over te laten, een commerciële partij die bovendien in Japanse handen is. Alternatieven moeten een eerlijke kans krijgen. Onze ervaringsdeskundige leden – energieambassadeurs genoemd – delen kennis via nieuwsbrieven, workshops en webinars. In onze wijk hebben we samen met de wijkcoöperatie Oost voor Elkaar het Energieteam Oost gevormd. Voor en door bewoners. We organiseren geregeld Energiecafés. Kom langs, of neem via info@oostvoorelkaar.nl contact met ons op”
Spreekuur Gemeente Yvette de Jong is vanuit de gemeente aanspreekpunt voor bewoners en ondernemers in Oudwijk en Wilhelminapark die vragen hebben over energie besparen en aardgasvrij verwarmen. Ze helpt behalve huiseigenaren ook huurders, omdat die een (wettelijke) stem gaan krijgen bij de keuze voor alternatieve energiebronnen. Een adviesbureau heeft onder toeziend oog van een groep wijkbewoners onderzocht welke alternatieve warmtebronnen technisch en financieel haalbaar zijn voor Oost. De resultaten presenteren we binnenkort. Elke tweede donderdag van de maand hou ik spreekuur (10:00-12:00 uur) in Podium Oost, aanmelden is niet nodig. Je kunt me ook via aardgasvrij@utrecht.nl vragen stellen.”
‘Zet je gevaarlijkste en engste gezicht op’, zo staat op de sfeervolle flyer. Het is bijna Halloween (31 oktober), dus tijd om te griezelen! De oproep komt van scholier Josephine die samen met haar vader, moeder en zusjes de van oorsprong Ierse traditie ook in Oudwijk (Zuid) groot wil maken. Vorig jaar deden er 15 adressen mee en struinden 75 als heks of skelet verkleedde kinderen vrolijk (van de spanning) door de buurt op zoek naar lekkernijen. Donderdag aanstaande verwacht Josephine nog meer reuring.
Griezelig, maar niet eng “We hebben jarenlang in Amerika gewoond, daar is Halloween een groot buurtfeest. Iedereen versiert zijn huis en tuin, alle kinderen, zelfs volwassen gaan verkleed de straat op. Heel gezellig! Maar terug in Nederland viel me op dat hier weinig gebeurde. Ja, St Maarten op 11 november, ook gezellig, maar vooral voor (heel) jonge kinderen. Het leuke van Halloween is dat de héle buurt een week lang bezig is om huizen en straten griezelig (maar niet écht eng) te maken. En om een creatieve griezeloutfit maken. Iedereen doet mee. Dat zou ik hier ook willen, daarom onze oproep.”
Kattekwaad of iets lekkers! Voor wie niet bekend is met Halloween, hoe werkt het eigenlijk? “Bij Halloween krijg je een compliment en iets lekkers als je een leuke outfit aan hebt. Dat je er werk van gemaakt hebt, een beetje zoals carnaval. Je hoeft dus geen liedje te zingen zoals bij St Maarten. In Amerika roep je na het aanbellen: Trick or Treat. De bewoner mag dan kiezen: geef ik snoep (treat) of krijg ik een kattekwaad (trick). Denk bij dat laatste aan een tovertruc of een raar, eng liedje om je belachelijk te maken, of iets om je te laten schrikken. Maar wie open doet geeft bijna altijd een compliment (‘mooie outfit, zeg!’) en dan iets lekkers.”
Oudwijk als spookhuis Op de flyer (zie bijlage) staat het gebruik uitgelegd. Wie in de buurt van Josephine woont (Reigerstraat – Nicolaasweg – Homeruslaan – Oudwijkerdwarsstraat) kan zich tot donderdag 12:00 uur aanmelden als griezel-adres. De organisatie houdt de buurt bewust klein om te voorkomen dat kinderen drukke straten moeten oversteken. Veiligheid boven alles! Bij het startpunt krijgen deelnemers een kaart mee waarop de griezel-adressen staan. Maar die herken je natuurlijk ook aan de prachtige versieringen. Oudwijk Zuid wordt één grote spookbuurt.
Bewoners van het 150 jaar oude Oudwijckhofje (uitsluitend alleenstaande vrouwen) willen graag duurzaam wonen. Ze krijgen hulp van Energieteam Oost, een groep ervaren buurtgenoten die weten hoe je dit soort oude, tochtige huisjes verduurzaamt.
Jurriaan Cals is lid van Energieteam Oost: “We willen Oost een stem geven bij het aardgasvrij maken van woningen. Laat niet alles door de gemeente of Eneco dicteren! We staan eigenaren en huurders bij met praktische raad en daad. Onze vrijwilligers – we noemen ze energieambassadeurs – hebben veel ervaring en helpen graag.”
Gratis verduurzamingsplan Bij dit hofje was de eerste stap praktisch: kieren afplakken, radiatorfolie aanbrengen, cv zuiniger afstellen en gloeilampen vervangen door led. Maar een héél hofje aardgasvrij maken, een rijksmonument bovendien? Volgens Jurriaan vergt dat grotere ingrepen zoals dubbel glas en isolatie van vloer, muren en het dak. “We gaan daarom ook een verduurzamingsplan maken – gratis – waarmee huurders met het stichtingsbestuur om tafel kunnen.”
Zuster Gabriëla Dat een duurzaam hofje mogelijk is, laat zuster Gabriëla zien. Een leven lang woonde de non zonder kuren in een streng klooster, maar toen ze hier een hoekwoning betrok werd ze ziek van de koude tocht. Vrienden isoleerden haar huisje en sindsdien woont ze naar tevredenheid. “Ik gun de andere hofdames ook meer comfort en lagere stookkosten, fijn dat de energieambassadeurs ons komen helpen.”
Over het Oudwijckhofje Het Oudwijckhofje ligt aan de Oudwijkerveldstraat. De kleine, charmante woningen zijn in 1873 gebouwd voor fatsoenlijke, protestantse weduwen. Sinds de uitbreiding in 1936 telt het hofje 33 woningen. Nog altijd mogen hier slechts alleenstaande vrouwen wonen, hoewel geloof, leeftijd en leefstijl minder van belang zijn. Wél zijn de huren al 150 jaar (heel) sociaal. Sinds 2001 is het een rijksmonument. [i] www.stichtinghetoudwijckhofje.nl
In de Tweede Wereldoorlog woonden er ongeveer 1.600 Joden in Utrecht. Meer dan 1.200 zijn vermoord of overleden in de concentratiekampen. Op het Joods Monument (onthuld op 29 oktober 2015) bij het plein van het Maliebaanstation (nu Spoorwegmuseum) staan hun namen. De meeste joden werden vanaf dit station op transport gezet naar Duitsland. Sinds 2010 worden er in Utrecht, in navolging van andere Europese steden, ter herinnering ook zogenoemde struikelstenen gelegd bij woningen van slachtoffers van het naziregiem. Inmiddels liggen er in Oost 40 stenen op 19 adressen (stand per 18 oktober 2024).
Europees monument Struikelstenen is afgeleid van het Duitse Stolpersteine (stolpern betekent struikelen) en is een initiatief van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. De vierkante betonnen keien, 10x10x10 cm, hebben een messing bovenplaat met daarin een tekst gegraveerd, doorgaans de naam, geboortedatum en plaats-datum van overlijden van het betreffende slachtoffer van het naziregime. De stenen worden – op aanvraag – geplaatst in de stoep bij het huis waar het slachtoffer destijds woonde. Verspreid over Europa vormen de inmiddels meer dan 90.000 stenen tezamen één groot monument. Meer info: www.stichting-stolpersteine.nl/
‘Een mens is pas vergeten als men zijn naam is vergeten‘ – Gunter Demnig
Crowdfunding In 2019 deden leerlingen van het Bonifatius College onderzoek naar de geschiedenis van gedeporteerde Joden in Utrecht. Om struikelstenen in Oost te kunnen realiseren zetten ze een crowdfunding-actie op. Met succes, want daardoor zijn in Oost een aantal struikelstenen gelegd. Lees het krantenartikel in het AD/UN van 10 januari 2019. Geïnspireerd door deze actie van de leerlingen maakte mevrouw Hoefsmit (98) zich sterk voor struikelstenen voor de familie Meijers in de Paulus Potterstraat.
Planning: Fam Meijers – Schoolstraat 14 – datum n.o.b.
(19) Familie Jordan Frans Halsstraat 19 | @2024 Prof. Hermann Jordan was een vooraanstaand wetenschapper. Gelijk alle joodse hoogleraren werd hij in 1943 ontslagen. Daarop dook hij met zijn vrouw Nanette onder in Wageningen. Zijn zoon Herman richtte in 1945 het Jordan Lyceum op.
(18) Raphael Wraslouski Maliesingel 58 | @2024 Raphael was maker van teems (melkzeven van paardenhaar) met winkel in de Zadelstraat. Woonde hier sinds 1935 met Eva Denneboom. In 1942 in Den Haag opgepakt. Raoul Hennekam beschreef de joodse geschiedenis van deze buurt.
(17) Roosje en Lea van der Sluijs Frans Halsstraat 46 | @2023 De Rotterdamse zusters Roosje en Lea van der Sluijs huurden hier vanaf 1940 een kamer. In 1942 doken ze onder. In mei 1943 werden ze via Kamp Vught gedeporteerd. Een buurtbewoonster achterhaalde hun levensloop.
(16) Familie Hes Paulus Potterstraat 1 | @2023 Bernard Hes werd in 1942 verraden. Zijn vrouw Selmavond onderdak in het Diak. Dochters Sophie en Sonja doken los van elkaar onder. Sonja werd ziek en overleed in het Diak in 1944. Sophie’s dochter Ada Smit hield een toespraak.
(15) Familie Roeders Prins Hendriklaan 91 (toen 77) | @2023 De Utrechtse Corrie Huiding ontdekte via Nel de Jong het aangrijpende verhaal van de vermoorde Joodse familie Roeders en nam met haar man Ad het initiatief voor drie struikelstenen. Ze hield deze prachtige toespraak.
(14) Familie Meijerson Schoolstraat 12 | @2023 Het hele gezin – vader, moeder, zoon en dochter – is afgevoerd en begin 1944 vermoord in Auschwitz. De huidige bewoners Algert en Arjan citeerden in hun bewogen toespraak Rabbi Halevi: ‘Gedenken is de ademhaling van de ziel.’
(13) Familie Heijmans Hugo de Grootstraat 1 | @2017 Haddeneen strikt koosjere vleesconservenfabriek in Groenlo. In de oorlog gedwongen te stoppen en vervolgens naar Utrecht verhuisd. Wilden niet onderduiken. Buurtgenoot Raoul Henneman schreef hun levensloop.
(12) Derkje en Truus van Lier Prins Hendriklaan 50A (toen 48)| @2023/2021 Truus pleegde op 3 sept 1943 een aanslag op de politiechef Kerlen. Jessica van Geel gaf een lezing over Truus. Jim Terlingen hield een toespraak over Derkje, de moeder van Truus, voor wie Hanneke van Eijken ook een gedicht maakte.
(11) Lenie van Staveren Burgemeester Reigerstraat 75 | @2023 Lenie groeide hier op, verhuisde naar Eindhoven, maar keerde in 1940 terug als weduwe van Maurits Kiek. Ze hertrouwde met Salomon Slijper. Lees haar biografie inclusief familiebanden. Bekijk hier oude foto’s.
(10) Familie Rechter Frans Halsstraat 44 | @2023 In 1943 moest het van oorsprong Poolse gezin Rechter (Max, Ester en zoon Bernard) onderduiken. Niet veel later werden ze door hun ‘hulpvaardige’ tussenpersoon verraden en opgepakt. Lees hier het hele verhaal.
(9) Ludmilla Falk – Elkan Wolter Heukelslaan 62 | @2021 Weduwe van Louis Falk (1878-1918), vluchtte in 1939 vanuit Duitsland naar Rotterdam waar haar dochter Elisabeth in 1937 al was neergestreken. Betrok een kamer in Oudwijk-Noord.
(8) Karoline van Biema Wolter Heukelslaan 62 | @2021 Duitse schilderes die in 1938 Duitsland ontvluchtte. Onderwees leerlingen, gaf lezingen en publiceerde in 1930 een naslagwerk over kleuren- en vormenleer.
(7) Henriette ‘Henny’ Wolff – Polak Oudwijkerlaan 4-II | @2021 Na het plots overlijden in 1938 van haar man Lo, hoogleraar Gezondheidsleer, vehuisde Henny van de Ramstraat naar de nieuwe flat aan de Oudwijkerlaan. Lees haar biografie.
(6) Familie Simons Cohen – Alter Mauritsstraat 93 | @2019 Sigmund Louis en Elisabeth zijn verraden toen ze wilden vluchten naar Engeland. Hun kinderen Rudolph Paul en Hélène Judith hebben de oorlog overleefd. Burgemeester Jan van Zanen hield een toespraak bij het plaatsen van de stenen.
(5) Familie Meijers – Witteboon Paulus Potterstraat 31 (toen 11) | @2019 Lion en Renée Meijers doken onder in Brummen, maar werden verraden. Dochters Elly en Lya ontsnappen via weduwe Ridder-den Hartogh op de Ramstraat. Bart Griffioen schreef hun vluchtverhaal, mevrouw Hoefsmit een herinnering.
(4) Helene Schulay Paulus Potterstraat 31 (toen 11) | @2019 Poolse, geboren in Krakau, woonde in de jaren 30 in Berlijn, vluchtte naar Utrecht en huurde een kamer bij of boven de familie Meijers.
(3) Familie Nathansohn – Friedberg Stadhouderslaan 85 | @2017 Martin en Alice Frieda vluchtten in 1939 uit Duitsland. Ze werden vermoedelijk geholpen door hun zoon Fritz die eerder was geëmigreerd naar Nederland en in Leiden sinds 1935 een winkel in reisartikelen bestierde.
(2) Familie Wolff – Gersons Stadhouderslaan 51 | @2017 Julius, getrouwd met Betsy Gersons. Hoogleraar wiskunde in Utrecht. Tijdens de bezetting ontslagen omdat hij Jood was. Ernst was hun zoon.(Hij stond ook ingeschreven op Maliebaan 36, onder de dekmantel van familie de Jong)
(1) Familie de Jong Maliesingel 36 | @2011 Vader Martin woonde en werkte hier als huisarts. Het gezin ving Joodse kinderen en ouderen op. In 1942 is Martin verraden en opgepakt, samen met zijn zoon Leendert die net het artsexamen had afgelegd.
Op vrijdag 18 oktober zijn twee struikelstenen geplaatst in de stoep voor Frans Halsstraat 19, het huis met de naam Sleepy Hollow. Ze herinneren ons voortaan aan Prof. Hermann Jordan (1877-1943) en zijn vrouw Nanette Jordan – van Witsen (1871-1959) die hier jarenlang woonden totdat ze in de oorlog moesten onderduiken. De struikelstenen zijn onderdeel van het grote Europese Stolpersteine monument van kunstenaar Gunter Demnig ter herdenking van slachtoffers van het nazi-regiem. In Oost liggen nu 40 struikelstenen, elk met een eigen (oorlogs)verhaal, zie overzicht.
Vooraanstaand hoogleraar De Duitse wetenschapper Hermann Jordan, een kind van een joodse moeder en een niet-joodse vader, trouwde in 1902 met de joods-Nederlandse Nanette van Witsen. Het echtpaar vestigde zich in 1914 in Utrecht. Een jaar later werd Hermann hoogleraar in de Vergelijkende Fysiologie der Dieren aan de Universiteit Utrecht. Hij onderzocht het functioneren van levende wezens. Denk aan stofwisseling en celdeling. Hij deed baanbrekende onderzoeken en publiceerde vele wetenschappelijke boeken. Daarnaast schreef hij met gezag over zijn tweede interesse: opvoeding en pedagogiek, met name Montessori onderwijs.
Jordan Lyceum In 1943 werd Hermann – gelijk alle joodse hoogleraren – ontslagen, ondanks dat het onderzoek naar zijn joodse afkomst nog liep. Het echtpaar besloot daarop in Wageningen onder te duiken. Hermann overleed datzelfde jaar aan een hersenbloeding. Nanette en de twee kinderen overleefden de oorlog. Zoon Herman (1903-1971) stichtte – geïnspireerd door het gedachtegoed van zijn vader – in 1945 een Montessori Lyceum met internaat aan de Maliebaan. Deze middelbare school verhuisde later naar Zeist, het tegenwoordige Jordan Lyceum.
De verpakkingsvrije kruidenier op de Burgemeester Reigerstraat Puur & Loos bestaat een jaar, gefeliciteerd! En ze gaan door, want de loop zit er al goed in, zo vertelt Daan van Veen, het vaste gezicht van de winkel. “Klanten zijn inmiddels gewend om zelf potten, flessen en bakjes mee te nemen. Ze tappen af wat ze nodig hebben, altijd vers en bio, zónder plastic verpakkingsmaterialen te gebruiken. We krijgen veel positieve reacties en verwelkomen een groeiend aantal terugkerende klanten. Puur & Loos is een echte buurtwinkel aan het worden, erg leuk!”
Daan deelt uit Om de eerste verjaardag te vieren en nog meer buurtgenoten kennis te laten maken met het assortiment, is Daan een actie gestart. “We delen glazen potjes uit met de uitnodiging om die in onze winkel te komen vullen. Gratis. Neem gerust deelpotjes mee als giveaway voor vrienden en buren die hier nog niet binnen zijn geweest. We laten ze graag ervaren hoe ze een verrassend groot deel van de dagelijkse (vers)boodschappen verpakkingsvrij kunnen kopen.”
Over Puur & Loos Puur & Loos op de Burgemeester Reigerstraat verkoopt gezonde, biologische levensmiddelen die je als klant zelf mag (in)pakken: kruiden, noten, pasta, rijst, muesli, snoep, peulvruchten, thee, koffie, gedroogd fruit en chocola, maar ook verse olijfolie en siropen op de tap. Uit de koeling kun je vleesvervangers en sojayoghurt pakken. Zelfs zeep en wasmiddel kun je ‘vers’ tappen. Je moet wel zelf potjes, flesjes en zakjes meenemen, hoewel je die ook in de winkel kunt krijgen. Puur & Loos werkt nauw samen met de marktkraam Een Pure Nootzaak (biologische, droge kruidenierswaren zonder verpakking) en de mobiele verpakkingsvrije supermarkt LOOS die bij je komt voorrijden.
Het gouden hartjespad door het Wilhelminapark is een eerbetoon aan Trui van Lier (1914-2002) die met grote moed en een gouden hart via haar crèche Kindjeshaven 150 joodse kinderen veilig door de oorlog loodste. Het pad telt daarom 150 gouden hartjes en verbindt spelenderwijs de voormalige crèche aan de Prins Hendriklaan met het Trui van Lier Speelkwartier, de speeltuin in het park. Het pad is populair, vooral bij kinderen die met veel plezier van ijssalon naar speeltuin hinkelen.
Meld diefstal Initiatiefnemer Michèle van Lier, een achternicht van Trui, ziet helaas wel dat er geregeld hartjes verdwijnen, twintig inmiddels. Vandaag is het pad weer aangevuld (een dure grap), maar ze vraagt zich wel af: wie is de hartendief? En waarom? Heb je meer info, of zie je de hartendief in actie, bel de wijkagent 0900-8844, of 112 bij heterdaad.
Buurtwinkel Langerak IJzerwaren heeft zilver gewonnen bij de Toegankelijkheidsprijs 2024. In deze competitie kijkt de jury hoe welkom bewoners (met en zonder handicap) zijn bij winkels en organisaties. Langerak zat bij de zes genomineerden, een prestatie op zich, maar moest het project De Droomboot voor laten gaan. Wél een eervolle vermelding: Langerak kreeg met afstand de meeste stemmen van het publiek. Dat noemen we zilver met een gouden randje. Gefeliciteerd!
Winkel zonder drempel Elk jaar reikt Utrecht prijzen uit aan de meest toegankelijke organisaties, winkels of initiatieven in onze stad, de zogenaamde Toegankelijksheidsprijs. Het criterium: hoe welkom zijn bewoners, vooral degenen met een handicap? Dit jaar waren er zes genomineerden, waaronder de winkel met de opvallend blauwe pui: Langerak IJzerwaren aan de Burgemeester Reigerstraat. Geen verrassing eigenlijk, want hier is goed en persoonlijk advies heel gewoon, worden reparaties zo mogelijk ter plekke verricht en krijg je het laatste buurtnieuws er gratis bij. En niet te vergeten: in de winter tovert Team Langerak de etalage om tot een winterwonderland waar kinderen (en hun ouders) ademloos toekijken hoe het treintje eindeloos rondjes rijdt voor het goede doel.
Informatiebord Op initiatief van bewoners is op het plein naast de Kozakkenweg ter viering van het 70-jarige bestaan van de buurt met de klinkende naam Lodewijk Napoleonplantsoen een informatiebord geplaatst. Met aan de ene kant ruimte voor aankondigingen van activiteiten en aan de andere kant de geschiedenis van de buurt. Zo lees je over de bijzondere mix van woningen die hier na de oorlog langs de Kromme Rijn zijn gebouwd: duplex-, eengezins-, portiek- en galerijwoningen. Voor elk wat wils!
Wederopbouwbuurt De buurt Lodewijk Napoleonplantsoen, ook wel de Franse Wijk genoemd vanwege de aanwezigheid in de stad van koning Lodewijk Napoleon rond 1800, is na de oorlog gebouwd langs de oever van de Kromme Rijn. Een zogenaamde jaren 50 wederopbouwbuurt. Je komt er via de Koningsweg of de Kranenburgweg. In dit gebied werkten en woonden eeuwenlang tuinders en hoveniers. Deze rijke geschiedenis wordt in de Cultuur-Historische Analyse van de Kromme Rijnwijk (2006) in woord en beeld verteld. Beschrijvingen als ‘De gebouwen zijn gecomponeerd als een ensemble langs de rivier’ en ‘Een bijzondere groenstructuur en groene wig in en uit de stad’ zeggen genoeg: hier wandel je graag een keer naar toe.
Nieuw infobord ter viering van het 70-jarige bestaan van de buurtDe Kozakkenweg vlak na de oplevering van de buurt in de jaren 50 – Het Utrechts Archief