Student Truus van Lier (1921-1943) schoot in de oorlog als daad van verzet de beruchte politiechef Kerlen neer. Ze werd niet veel later opgepakt en uiteindelijk in 1943 in Sachsenhausen geliquideerd. Lees hier het hele verhaal. In 2021 onthulde burgemeester Sharon Dijksma een gedenkbord voor het ouderlijk huis van Truus aan de Prins Hendriklaan 50A (destijds nummer 48), waarin tegenwoordig de ticketoffice van het Rietveld-Schröderhuis zit.

Ook een struikelsteen voor Derkje
Achterneef Hans van Lier plaatste toen ook een zogenaamde struikelsteen in de stoep. Struikelstenen vind je in heel Europa bij huizen van slachtoffers van het naziregiem. Tezamen vormen die één groot monument. Er liggen nu 21 struikelstenen in Oost. Zaterdag 22 april 2023 plaatste wethouder Schilderman een steen naast die van Truus ter nagedachtenis aan haar moeder Derkje van Lier-Wensink (1890-1945). Die kwam hier direct na de geboorte van Truus in 1921 te wonen samen met haar man, de joodse advocaat Wim van Lier, en hun oudste dochter Miek.

Moeder ook gearresteerd
Nadat Truus vrij snel na de aanslag was opgepakt en vastgezet in het Huis van Bewaring in Amstelveen, bezocht Derkje haar dochter elke week. Totdat ook zij werd gearresteerd en afgevoerd, vermoedelijk omdat de Duitsers dachten dat zij betrokken was bij de aanslag. Ze stierf op 15 januari 1945 in het vrouwenkamp Ravensbrück aan uitputting, in de leeftijd van 54 jaar. Man Wim en dochter Miek overleefden de oorlog.

Levensloop en gedicht
De struikelsteen voor Derkje is een initiatief van (wijkgenoot) Jim Terlingen die veel historisch onderzoek doet naar Utrechtse joden in de oorlog. Zo schreef hij een boek over de Joodse Raad van Utrecht. Over Derkje schreef hij een uitgebreide levensloop. Hanneke van Eijken van het Utrechtse Stadsdichtersgilde schreef een gedicht over Derkje, mede geïnspireerd door een oude foto met haar man Wim in de tuin:

Derkje

in de ochtend wakker worden en beseffen
ze zijn er allemaal nog
maar buiten breken de dagen als glas

de sleutel in je hand voelen
de lakens binnen halen bij miezer
haren invlechten, soep koken
de gordijnen sluiten voor het geluid van laarzen
die stampen en knerpen op de laan

het leven steek voor steek losgetrokken zien worden
door een woede die niemand begrijpt
alles valt uiteen in kleine delen
ook voor wie weet hoe alle moleculen elkaar vasthouden

je lacht tegen de grijze lucht
op de foto in je tuin

het licht op je stoep 
trekt grove lijnen, een loper naar je huis

Foto’s: privéarchief Zegers de Beyl en Het Utrechts Archief

Nog een week en dan … Koningsdag! Oost viert het Oranjefeest dit jaar op het sfeervolle terrein van de oude Kromhout Kazerne aan de Prins Hendriklaan. Een hele klus, maar het Oranjecomité is al maanden druk bezig om alles te regelen. En het enthousiasme in Oost is groot. “Van de 221 plekjes op de vrijmarkt zijn er al 200 gereserveerd, wie nog speelgoed en knuffels wil verkopen moet dus snel zijn, het loopt storm.” Het magazine Alex dat huis aan huis is verspreid, is ook goed ontvangen en inmiddels herdruk. “We hebben het verspreidingsgebied vergroot zodat we nóg meer ouders en kinderen uit Oost kunnen enthousiasmeren om te komen. De nieuwe oplage verspreiden we de komende dagen.”

Help een handje mee
Een Oranjefeest op zo’n groot terrein met levendige vrijmarkt, spannende attracties, foodtrucks en een groot podium vergt veel inzet van vrijwilligers om alles veilig en gezellig te houden. “We hebben in totaal 100 vrijwilligers nodig. De meeste taken zijn al verdeeld, maar we zoeken bijvoorbeeld nog hulp bij het opbouwen van de bar, versieren van het terrein, begeleiden van de kinderoptocht en ontvangst bij de poort. We hebben het zo georganiseerd dat een taak slechts 1 of 2 uur duurt, zodat je de rest van de dag lekker kan genieten. En zelfs het helpen als vrijwilliger is leuk, want je komt natuurlijk met iedereen in contact. Check het overzicht en vink aan waarmee jij wilt helpen.”

Meer info: www.koningsdagutrechtoost.nl

In de stoep voor de woning Burgemeester Reigerstraat 75 is op zondag 16 april een struikelsteen geplaatst ter herinnering aan Helena (Lenie) van Staveren (1909-1944). Dit was het huis waar ze opgroeide. Na haar huwelijk met Maurits Kiek verhuisde ze naar Eindhoven. Nadat haar man in 1940 was overleden aan een hartstilstand, keerde Lenie met zoon Bram terug naar haar ouderlijk huis. Later hertrouwde ze met Salomon Slijper. Zij werd in 1944, net als Salomon, in Auschwitz vermoord.

Initiatiefnemer van deze struikelsteen is Christien Sijbesma voor wie Lenie een oud-tante was. In Eindhoven werd al eerder een struikelsteen gelegd. Lees de biografie van Lenie van Staveren inclusief de familieverbanden. Deze struikelsteen is de twintigste in Oost, zie het overzicht met kaart.

Over het project Struikelstenen
Stolpersteine (struikelstenen, stolpern is het Duitse woord voor struikelen) is een initiatief van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. De vierkante keien, 10x10x10 cm, hebben een messing bovenplaat met daarin een tekst gegraveerd, doorgaans de naam, geboortedatum en de plaats en datum van overlijden van slachtoffers van het naziregime. De stenen worden geplaatst in de stoep bij huizen waaruit zij zijn verdreven of vermoord. Verspreid over Europa vormen de stenen tezamen één groot monument.

‘Man fällt nicht über die Stolpersteine, du stolperst mit dem Kopf und dem Herzen’

Foto’s van Ed Kanters, Arnoud Wolff en familiearchief Van Staveren / Sijbesma

Het voormalige klooster aan de Deken Roesstraat is ruim een eeuw oud. De laatste monnik vertrok in 2018, het pand is verkocht. Er komen appartementen in. Maar de buurt trekt aan de bel. Waarom? Ze zijn niet tegen bewoning, maar willen niet dat daarvoor de unieke en puntgave veranda langs de binnentuin wordt gesloopt.

Achterkant is welstandsvrij
“Hoe kan dat, in een stad die trots zegt te zijn op al haar monumenten?” Kees Verboom en Eppo Groenewold van het buurtcomité ROES! (Red Ons Erfgoed, Stadsie!) snappen er weinig van. Ze hebben namens de bijna 50 omwonenden de afgelopen jaren een hele rechtsgang tot aan de Hoge Raad bewandeld om sloop te voorkomen, maar kregen steevast te horen: aan de achterkant van huizen gelden geen welstandsnormen, eigenaren mogen hun gang gaan. Ze wagen nog een uiterste poging. “We vragen nu de lokale politiek om in te grijpen. We weten dat de afdeling Erfgoed druk bezig is om dit klooster alsnog de status Religieus Monument te geven. Dat bleek al die tijd vergeten, tot onze stomme verbazing.”

Katholiek bolwerk
Die verbazing is niet vreemd. Dit buurtje is één groot monument: in 1894 bouwde de snelgroeiende katholieke parochie aan de Biltstraat 123 de imposante Onze Lieve Vrouwekerk. Rond 1900 stichtte Deken (kerkbaas) Roes achter de kerk vijf buurtscholen aan de Adriaanstraat en Pallaesstraat. Voor het onderwijs ‘huurde’ hij de Zusters van Onze Lieve Vrouw van Amersfoort in. Die kregen in ruil onderdak in het nieuwe stadsklooster te midden van de scholen, met een nieuwe weg om er te komen: de Deken Roesstraat. Zo ontstond een katholiek bolwerk in Buiten Wittevrouwen.

Kerk en school gesloopt
In 1972 werd de kerk wegens gebrek aan bezoekers gesloopt en de zusters in het klooster maakten plaats voor franciscaner monniken. Op de plek van de vroegere School B aan de Pallaesstraat is in 1992 de Katholieke Montessorischool gebouwd. De andere schoolpanden zijn in de loop der jaren verbouwd tot appartementen en kinderopvang. “Alleen het klooster met binnentuin en prachtige veranda ziet er nog zo uit als in 1902. Maar het is vreemd genoeg géén monument.”

Veranda in goede staat
Kees en Eppo lieten zelf een onderzoek doen naar de monumentale waarde van de veranda door erfgoedspecialist De Fabryck. “Het rapport is duidelijk: de veranda is kenmerkend voor de architectuur van Gerardus Ebbers, een leerling van Alfred Tepe die lange tijd gold als de huisbouwmeester van het aartsbisdom Utrecht.” De veranda was de (beschutte) overgang van gebouw naar wandeltuin, de plaats van rust en overdenking, een compacte kloostergang. De aanbouw is geheel in takt, zelfs het hout, het gele Engelsche glas (zonwerend), de terrassovloer en de dakbedekking van (zeldzame) Utrechtse blauwe platte pannen zijn nog puntgaaf. Eeuwig zonde als die verloren zou gaan!”

Komt Erfgoed nog op tijd?
“De afdeling Erfgoed is zeer enthousiast, zo wisten we via een WOB-verzoek te achterhalen. De vraag is: komt hun aanwijzing tot Religieus Monument nog op tijd? Onze hoop is dat de politiek op de rem trapt, het onderzoek van Erfgoed afwacht en vervolgens de verbouwplannen opnieuw laat beoordelen. Het zou een monumentale misser zijn als deze veranda gesloopt zou worden.” Raadslid Pepijn Zwanenberg (GroenLinks) gaat in ieder geval aan de slag met de zorgen van de bewoners: “Als stad zijn we zuinig op ons erfgoed, ik ga me sterk maken om dit klooster alsnog tot monument te verklaren, te beginnen met schriftelijke vragen aan de wethouder.”

Update 1 april 2023 (geen grap)
Tot grote schrik van de omwonenden is de projectontwikkelaar SOM tóch begonnen met de sloop. De staanders zijn weggehaald en vervangen door stempels. Ruit voor ruit wordt de aanbouw ontmanteld. “Ze weten dat 4 april de afdeling Erfgoed gaat beslissen over de monumentale status van de veranda”, zegt Eppo namens ROES! “Daarnaast ligt de zaak nog bij de Hoge Raad. Vermoedelijk wil de projectontwikkelaar beide partijen voor een voldongen feit plaatsen door nu snel te slopen. Weg is weg. En dan kan er uitgebouwd worden de tuin in, wat natuurlijk zeer lucratief is voor de eigenaar. Maar wel eeuwig zonde!”

Kovelaarstraat in verzet! De bewoners van het smalle doodlopende zijstraatje van de Koningsweg (letterlijk, want het komt uit op de achterkant van begraafplaats Kovelswade) startten een petitie om verdere kaalslag langs de Oosterspoorbaan te voorkomen. Er liggen namelijk plannen voor nieuwbouw op ’t landje, het groene terrein aan het einde van de Kovelaarstraat. Als de plannen doorgaan, moeten ook de laatste 18 bomen (van de oorspronkelijke 53) tegen de vlakte voor zeven (luxe) woningen, waarvan drie pal langs het wandelpad van Park Oosterspoorbaan.

Blinde muur
De plannen dateren uit 2017. Ondanks bezwaren van de buurt kreeg de projectontwikkelaar groen licht voor bomenkap voor de bouw van zeven (luxe) woningen. Tot onvrede van bewoner Roos Goverde: “De natuur in onze straat wordt weggevaagd voor woningen die qua uitvoering en ligging totaal niet aansluiten op de rest. Drie woningen worden met de rug naar de Oosterspoorbaan gebouwd zodat wandelaars straks langs een 23 meter lange en 9 meter hoge, bijna blinde muur lopen. De zichtlijnen zijn weg. In de reactienota van de gemeente is na te lezen dat in 2019 de Welstandscommissie om die reden negatief heeft geadviseerd, maar daar gaat de wethouder aan voorbij. Ook Stichting Oosterspoorbaan is fel tegen de plannen.”

Illegale bomenkap
De projectontwikkelaar sloeg eerder al een bres in de bomenrij van Kovelswade om toegang tot het landje te krijgen en Roos vreest verdere kaalslag: “De gemeente geeft nu ook toestemming om een monumentale wilg ter hoogte van de Oosterspoorbaan te vellen. In de straat kapte hij in 2020 zelfs illegaal een aantal bomen. Slechts door me aan een boom vast te ketenen kon ik verdere kap voorkomen. Het ecologische onderzoek dat kap zou rechtvaardigen is gebrekkig uitgevoerd. Dit groengebied sluit aan op Park Oosterspoorbaan en is een belangrijke groene schakel in de verbinding Amelisweerd en de Binnenstad. Maar bij de gemeente lopen we steeds tegen een (blinde) muur van onwil en onbegrip. Onbegrijpelijk dat de gemeente wéér akkoord gaat met de kap van grote, gezonde bomen die we in onze drukke stad zo hard nodig hebben voor de leefbaarheid.”

Rijksmonument als bouwweg
Opmerkelijke details in de plannen: bij de nieuwe huizen is een keerlus gepland waardoor auto’s kunnen omkeren. “Dat gaat veel meer verkeer geven – en dan vanuit twéé richtingen – in ons nu nog rustige straatje dat is aangelegd in de tijd van paard-en-wagen en hondenkar … En bouwverkeer kan er al helemaal niet door. Maar daar is iets op gevonden: bouwverkeer mag van de gemeente straks via de begraafplaats Kovelswade, nota bene een Rijksmonument, naar de bouwplaats rijden …”

Update 28 maart 2023
De projectontwikkelaar kreeg uiteindelijk tóch toestemming om de resterende bomen te kappen. Met de kettingzagen maakte hij een definitef einde aan ‘t landje.

De jonge student Truus van Lier uit Oost pleegde in de oorlog een aanslag. Daarmee voorkwam ze dat joodse stadgenoten werden opgepakt. Later werd ze verraden, gearresteerd en terechtgesteld. Lees hier het hele verhaal.

Was deze daad van verzet gerechtvaardigd? Zou jij dat ook doen?

Deze vragen komen aan de orde in de (jeugd)theatervoorstelling TRUUS, vorig jaar op 4 mei voor het eerst gespeeld in de Domkerk. Theatermaker Elles Leferink en onderzoeksjournalist Jessica van Geel (die een biografie schreef over Truus van Lier) willen het theaterstuk dit jaar opvoeren op scholen in het hele land. Wil je ook dat het verhaal van Truus verder verteld wordt? Doe dan mee aan de crowdfunding.