Het pand aan de Mecklenburglaan, waarin nu De Wilg huist, kent een rijke historie. Het werd in 1917 gebouwd als openbare lagere school voor de snel groeiende buurt rond het nieuwe Wilhelminapark. Niet lang daarna ontstond tweespalt, met gevolgen die tot op de dag van vandaag zichtbaar zijn in Oost!

Pand op stand
De school heet oorspronkelijk Mecklenburgschool. Het heeft een L-vormige plattegrond met een hoge toren (met klok) die de ingang markeert. Het deftige pand, ontworpen door stadsarchitect Loeb, doet door de strakke baksteengevels en toren denken aan de stijl van Berlage. Het heeft fraai glas-in-lood in het trapportaal en de ramen zitten hoog, zodat daglicht naar binnen valt zonder dat de kinderen afgeleid worden door het straatleven. De gymzaal, in 2017 gerestaureerd, is rijkelijk gedecoreerd met o.a. beschilderde paardenhoofden. Het gebouw werd geroemd als schoolvoorbeeld van moderne architectuur, zeg maar: een pand op stand. De krant repte vanwege alle verfraaiingen zelfs van een ’kinderhemel op aarde’. Dat was het wellicht ook, want hoofdonderwijzer Jorksveld was aanhanger van onderwijsvernieuwer Jan Lighhart die kindvriendelijke scholen voorstond, een noviteit begin 20ste eeuw.

Schoolstaking
Direct na opening was de school echter al te klein voor de snelgroeiende buurt. De gemeente besloot daarom om twee van de acht klassen onder te brengen in een oude school uit 1881 aan de Abstederdijk even verderop. Maar die locatie had in de ogen van de ouders te weinig grandeur (en een ander publiek). Ouders spraken zelfs meesmuilend van een ’snottebellenschool in een schoffiesbuurt’. Na hevige protesten en zelfs een staking (leerlingen werden thuis gehouden), besloot een groep ouders in 1919 zélf een school te starten: de Utrechtse Schoolvereniging. Die betrok in 1920 een houten barak op de Frans Halsstraat. Die brandde af in 1922 en werd in 1923 op dezelfde plek vervangen door een nieuw schoolgebouw in Amsterdamse stijl. De Mecklenburgschool werd in 1927 hernoemd tot Koningin Wilhelminaschool.

De Wilg
In 1986 betrok De Wilg het schoolgebouw. De naam van het activiteitencentrum verwijst naar de begintijd als naschoolse opvang van kinderen op het Bijzonder Lager Onderwijs op de zolder van een buurthuis aan de inmiddels verdwenen Wilgstraat. De Wilg richt zich op mensen met een lichte verstandelijke of lichamelijke beperking en zet zich in om hen in contact te brengen met elkaar en de buurt. Het schoolplein is voorzien van een jeudeboulesbaan en een uitnodigende tuinkas met kruidentuin en theeschenkerij. Zo staat het pand tegenwoordig in dienst van het bevorderen van sociale gelijkheid, terwijl haar verleden herinnert aan de standenmaatschappij begin 20ste eeuw.

Foto’s: Het Utrechts Archief

‘Te zijner tijd zal uw huis geamoveerd worden ten behoeve van de oostelijke invalsweg’, stond er in het briefje dat Joan Vermeulen in 1963 in haar bus kreeg. ‘Mocht u vragen hebben, dan is er binnenkort een informatieavond.’ Inmiddels bijna 90 jaar oud kan ze zich de tekst nog woord voor woord herinneren. Ze voegt er met heldere stem aan toe: “Geamoveerd is een net woord voor slopen.”

Plan van Feuchtinger
Met het briefje sorteerde de gemeente voor op een nieuwe vierbaans snelweg dwars door Oost. De Duitse verkeerskundige Feuchtinger had in 1958 – op verzoek van de gemeente – een nieuw, ingrijpend verkeersplan gepresenteerd. Een oostelijke invalsweg moest het nog te bouwen winkelparadijs Hoog Catharijne gaan ontsluiten. Het geplande tracé liep van waar nu De Hoogstraat zit, over de Rembrandtkade en Abstederdijk, dwars door Sterrenwijk richting het nieuw te bouwen verkeersplein bij het Ledig Erf. Honderden huizen in de Schildersbuurt, Oudwijk en Abstede zouden tegen de vlakte gaan. ‘Ruim baan voor de auto’, was het credo in die jaren.

Geen sloopkogel
Gelukkig woont Joan nog altijd in haar herenhuis in de Willem de Zwijgerstraat – nu beschermd stadsgezicht – waarvan de achtertuinen uitkijken op de Rembrandtkade. Niet in de laatste plaats door de vasthoudende inzet van de bewoners destijds. “Uiteindelijk kregen we met ons actiecomité bij de Raad van State gelijk. We hadden een alternatief uitgewerkt via de Rubenslaan zonder sloop van huizen. De Rubenslaan is uiteindelijk de belangrijkste invalsweg naar de binnenstad geworden.”

Roerige tijden
Hoewel het verkeersplan drastisch werd bijgesteld, hebben de ideeën van Feuchtinger hun sporen nagelaten in de stad. Een deel van de singel werd gedempt en jarenlang kocht de gemeente woningen op langs het tracé om die te laten verkrotten in afwachting van de aanleg van de oostelijke invalsweg. Pas na een lange en heftige strijd met de gemeente, zoals in de Oosterbuurt, wisten bewoners hun buurtjes te redden van sloop of verval. Inmiddels zijn vele huizen opgeknapt of vervangen door passende nieuwbouw, en is zelfs de singel weer rond.

Beluister de podcast met Joan Vermeulen over de protestacties in de jaren 60.

Het buurtje rond de Laan van Minsweerd en enkele zijstraten heet De B.A.N.S. in de volksmond. In 1922, werden de eerste woningen opgeleverd. De bouw was destijds een initiatief vanuit de Utrechtse afdeling van de B.A.N.S. (Bond van Ambtenaren in dienst van Nederlandse Spoorwegen) om voor kantoorpersoneel gezamenlijk huisvesting te regelen in tijden van grote woningnood. Nog altijd is de woningstichting Tuindorp B.A.N.S. zelfstandig, een knappe prestatie in tijden van groeiende, complexe regelgeving.

Spoorwegpersoneel
Ben Golstein, een spoorwegman in hart en nieren, woont er sinds 1974 en zat jarenlang in het bestuur van de woningstichting en kent de historie van het woonblok als geen ander. “Na de fusie van twee spoorwegmaatschappijen in 1917 ontstond de voorloper van de Nederlandse Spoorwegen. Die bouwde tussen 1918 en 1921 naast het centraal station een nieuw hoofdkantoor (met 22 miljoen bakstenen), dat nu de Inktpot heet. De woningstichting, opgericht op 11 oktober 1920, bouwde op haar beurt voor het kantoorpersoneel, dat vanuit het hele land voor werk naar Utrecht moest verhuizen, 162 zelfstandig woningen plus een dienstwoning (Hendrick de Keyserstraat 72). Tot op de dag van vandaag heeft spoorwegpersoneel voorrang om hier te wonen.”

Geen fraaidoenerij
Het woordje ‘Tuindorp’ in de naam van de stichting duidt op de wens om de woningen te bouwen met veel groen eromheen. “De Rijksweg 22, de latere Waterlinieweg, was er nog niet, dus aan de voorkant keken de eerste bewoners uit op de (oude) Kromhoutkazerne en vooral uitgestrekte weilanden. Aan de achterkant kregen de benedenwoningen een tuin met schuur, in die tijd een luxe in de stad.”
De opdracht aan de architect was: bouw woningen zonder fraaidoenerij, maar prettig van vorm en indeling, en voorzien van moderne gemakken. “Dus geen glas-in-lood, wel stopcontacten en vaste wastafels. Bovenwoningen kregen een balkon met kolenkit en een bezemkast, heel praktisch.”
De architectuur met horizontale belijning, platte daken met overstek en blokvormige opzet gold als modern, geïnspireerd door de invloedrijke Amerikaans architect Frank Lloyd Wright. “Langs de Laan van Minsweerd tot aan de Vossegatselaan maakt het uitgestrekte woonblok een lichte boog. De inspringende gevels geven een afwisselend en prettig straatbeeld. Mevrouw Schröder vroeg Gerrit Rietveld destijds om hierop aan te sluiten bij het ontwerp van haar inmiddels wereldberoemde huis even verderop.”

Leven lang wonen
De B.A.N.S. bleef al die jaren financieel gezond en wist de lokroep van grotere woningcorporaties te weerstaan. “De grote sociale controle (spoormensen onder elkaar) en grote baanzekerheid van de bewoners voorkwamen grote huurachterstanden en verloedering. Renovaties en moderniseringen hebben we daarom altijd zelf kunnen financieren. Door de mix van woningtypes (klein-groot, boven-beneden, gezin-alleenstaand) hebben we ook een goede doorstroming. En de stichting is flexibel: als het moet maken we een woning levensloopbestendig. Je kunt een leven lang fijn wonen in de B.A.N.S.”

Boekje 75 Jaar B.A.N.S.
Lees meer over de historie van de B.A.N.S. in het jubileumboekje uit 1995.