Tot 900 jaar geleden was Oost niet meer dan een woest, drassig land met uitlopers van de Rijn, vol kreken en moerassen. Toen kreeg Utrecht stadsrechten (2 juni 1122) en damde bisschop Godebald de Rijn af bij Wijk bij Duurstede. Het grote ontginnen van de oostzijde van de stad kon beginnen. Oost kreeg droge voeten.

Groentetuin van de stad
De afdamming veranderde de waterlopen. Het Rijnwater stroomde niet langer via de oostkant van Utrecht naar de Zuiderzee, maar via de Lek naar de Noordzee. De Kromme Rijn en de Minstroom zijn gekanaliseerde restanten van de oude Rijnloop. Ook de waterweg naar de Zuiderzee (IJsselmeer) werd kalmer en heet nu de Vecht. Om de handel met Duitsland via de Rijn te behouden groef men een kanaal naar de stad: de Vaartsche Rijn. Het ontginnen en kanaliseren bracht de jonge stad groot voordeel: op de vruchtbare kleigronden was het goed boeren. Oost, met name Abstede, groeide in de loop der eeuwen uit tot de groentetuin van de stad.

Nicolaasweg
In de oude rivierbedding van de Rijn lag een hoger gelegen stuk land wat nu het Hogelandsepark heet. Aan de oever werd in 1135 een vrouwenklooster gesticht met een grote lap vruchtbare grond eromheen: de Abdij van Oudwijk. Oudwijk is een verbastering van Uitwijk, een gebied buiten de ommuurde stad. De woeste gronden tussen de stad en dit klooster heette het Oudwijkerveld. Kerkgangers uit De Bilt konden via dit hogere deel in de rivier de Rijn doorsteken en naar de parochie van de Nicolaaskerk in de stad lopen. Dit lange kerkpad slingerde zich tussen de hoveniersgronden in Oost en kreeg de (bij)naam Nicolaasweg.

Maliebaan
In 1636 richtte Utrecht een universiteit op. Om studenten te trekken legde ze net buiten de grachten een speelveld voor het toen populaire maliespel aan, de Maliebaan. Publiek en bezoekers bouwden in de loop der tijd langs de baan theehuizen en stadsvilla’s. Deze voorzichtige stadsuitbreiding kreeg vaart in de tweede helft van 19de eeuw. Oost kreeg een spoorlijn, het Oosterspoor, met in 1874 een prachtig Maliebaanstation. Op verzoek van een clubje vélocipèdisten werd in 1885 een van de wandelpaden van de Maliebaan bestemd als fietspad, het oudste van ons land.

Wilhelminapark
Rond de eeuwwisseling werden straten verbreed (Nachtegaal, Burgemeester Reiger) om de binnenstad beter bereikbaar te maken. Vanuit de stad bracht tramlijn 2 bezoekers naar het in 1898 geopende Wilhelminapark en later naar het nieuwe ziekenhuis, het Antonius Gasthuys (1910). Voorbij het park ontstond de Schildersbuurt waar particuliere woningbouwverenigingen zoals B.A.N.S. (1922) en WbV Utrecht (1919) huisvesting boden voor respectievelijk spoorwegpersoneel en middenstand (winkeliers, onderwijzers, ambtenaren).

Hollandse Waterlinie
De groei kende wel een fysieke grens: de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 1871 werden de forten De Bilt en Vossegat verbonden met een militaire weg, gedekt, dus beschermd door hoge wallen. Natuurgebied de Zilveren Schaats is een zichtbaar restant. Fort Vossegat werd in 1913 uitgebreid met de Kromhoutkazerne (nu: University College). Na het opheffen van de Waterlinie kon Oost in de jaren 60 uitbreiden in de Johannapolder voorbij de monumentale huizen van Rietveld (1924) en Ravesteyn (1932). Zo ontstond de Uithof, tegenwoordig Utrecht Science Park.

Achter het FC Utrecht stadion in de Galgenwaard ligt verscholen in het groen het oude fort Lunet I, een restant van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort diende samen met drie naastgelegen forten de hooggelegen en dus kwetsbare Houtense Vlakte te beschermen ingeval de oostkant van de stad onder water gezet zou worden om de vijand buiten de deur te houden. De waterlinie bestaat niet meer, de forten hebben andere functies gekregen. Op Lunet I ontplooit werkt het jonge collectief Grounded aan een duurzame toekomst.

Grounded
Maarten Klop is initiatiefnemer van Grounded: “We vormen een collectief van bijna 300 veelal jonge Utrechters die zich inzetten voor een gezonde, leefbare regio. Onze missie begon met een duurzaam festival in 2021 op het fort. Op deze historische, groene plek mogen we van de gemeente de komende tijd evenementen en workshops organiseren rondom thema’s voedsel, educatie en kunst. Tijdens mijn studie leerde ik over de urgentie en gevolgen van klimaatverandering. Vanuit deze plek kunnen we werken aan de oplossingen. Via evenementen komen we met elkaar in contact. Vervolgens gaan we aan de slag, bijvoorbeeld door biologische tuinders in de regio te helpen, markten te organiseren of zelf moestuinbakken in te zaaien. We willen tuinders en bewoners met elkaar in contact brengen. De lokale kringloop herstellen. Minder tussenhandel maakt voedsel ook goedkoper, belangrijk, zeker in deze dure tijd. De talenten en energie binnen ons collectief zetten we daarvoor in.”

Het Lunettenpark
Het Lunettenpark omvat het gebied aan beide kanten van de Koningsweg voorbij de Waterlinieweg. Verscholen in het groen vind je daar Scouting Utrecht, de stadslandbouwers van Koningshof, het restaurant De Stadsjochies en de twee waterlinieforten. Lunet I huisvest kinderopvang Ludens en het duurzaamheidscollectief Grounded. In Lunet II zit o.a. het atelier van Esther Vijftigschild. Samen brengen ze het Lunettenpark tot leven met evenementen zoals het Winterfestival.

Met een grote klap reed de bezorger zich klem onder het lage viaduct bij het Rietveld Schröderhuis. De zoveelste, want de onderdoorgang heeft al veel busjes gescalpeerd. Een paar jaar geleden is er een hoogteportaal geplaatst met rood-witte balk om chauffeurs te waarschuwen voor de geringe hoogte. Desondanks wordt de buurt opgeschrikt door een luide knal.

Druk, druk, druk
De jonge, Engels sprekende chauffeur zit nog wat verdwaasd achter het stuur. “Het is mijn eerste werkdag”, zegt hij verontschuldigend. “Ik keek op het navigatiescherm.” Maar hoorde je dan geen klap van de waarschuwingsbalk toen je het hoogteportaal passeerde? “Jawel, maar ik dacht een tak van een bomen te raken.”
Enfin, de koelkasten in Rijnsweerd worden vandaag waarschijnlijk toch níet gevuld … #drukdrukdruk

Foto: Bezorger klem onder viaduct bij Rietveldhuis – Arnoud Wolff

Een historische stemming over de herinrichting van de Maliebaan. Gisteravond laat besloot de gemeenteraad met 27 stemmen vóór (D66, GroenLinks, CU, Partij v/d Dieren en Stadsbelang) en 18 tégen om de middenbaan autovrij te gaan maken en de stoplichten op het kruispunt met de Reiger- en Nachtegaalstraat weg te halen. Fietsers van en naar de Uithof kunnen dan ongehinderd door Oost rijden en de Maliebaan wordt meer een park voor fietsers en wandelaars. De komende tijd zal het plan in meer detail uitgewerkt worden.

Zorgen en sjagrijn
De stemming is het sluitstuk van een jarenlang gesteggel over wel of geen auto’s op de middenbaan. Tot groot sjagrijn van veel omwonenden die ondanks een petitie (3.000 handtekeningen!) en uitvoerig gedocumenteerde alternatieven, hun zorgen niet zagen weggenomen. Ze zijn bang dat de verwachte verkeerstoename op de ventwegen langs de Maliebaan tot overlast (geluid, trillingen, files) en onveiligheid leiden, nog los van ellenlange opstoppingen als het stoplichtloze kruispunt straks niet functioneert.

Wandelpaden en groen behouden
Voorafgaand aan de stemming kwamen een aantal aanpassingen en toezeggingen op tafel: het groen aan de noordkant en álle wandelpaden over de Maliebaan blijven behouden. Door de hoek van parkeren aan te passen kunnen meer auto’s een plek vinden. Ook komt er een schets met kostenraming voor de rotonde aan de noordkant, opdat de Maliebaan beter kan aansluiten op de Snellenlaan en Museumlaan.

Evaluatie inspraak
Zijn bewoners en ondernemers in Oost al die jaren voldoende gehoord? Nee, volgens de veel raadsleden. Er komt een evaluatie van het hele inspraakproces, want met zoveel ontevreden bewoners en ondernemers kun je niet spreken van ‘Samen Stad Maken’, een van de slogans van Utrecht.

De Oudwijkerdwarsstraat langs Podium Oost ligt open. De gemeente vervangt de riolering om de straat vervolgens opnieuw in te richten. Tijdens het graven stuitte de aannemer op restanten van een oude nederzetting, vermoedelijk uit zevende eeuw. Toen meanderde daar de Kromme Rijn en vestigden boeren zich op de vruchtbare oevers.

Oude munten
De stadsarcheologen hebben de fundamenten van oude boerderijen bloot gelegd. De gaten van de steunpalen zijn nog te zien. Bijzonder is de vondst van een afvalput, omdat daarin veel spullen liggen die iets vertellen over de activiteiten daar. Barnsteen, kookpotten, voorraadpotten en ook ronde gewichten (donuts genoemd) voor weefgetouwen. Dat duidt op handel en nijverheid, mede ook door de vondst van relatief veel muntjes zoals zilveren sceatta’s en koperen tremisses. Zo blijkt maar weer, Oost is gebouwd op de fundamenten van hoveniers, ambachtslieden en handelaren.

Eerder werd tijdens graafwerkzaamheden een skelet gevonden, volgens een archeoloog 300 jaar oud. Dat leidt ie af uit de kop van een pijp die er naast lag. Detail: het rechterbovenbeen ontbreekt. Deze (allereerste) ‘Oostmens’ is uitgegraven en naar een specialist gebracht voor nader onderzoek. Eindstation zal het Utrechts Archeologisch Depot zijn. Zo eindig je na 300 jaar (goed verstopt) tóch nog buiten je geliefde Oost …

Op het Jeugdjournaal
Het Jeugdjournaal kwam op bezoek om de opgegraven schatten met eigen camera te aanschouwen. Bekijk het mooie filmpje dat ze later die dag op tv uitzonden.

Aline Barnhoorn woont in dit voormalige baanwachtershuisje langs de Oosterspoorbaan, gebouwd in 1875. Met het kenmerkende 48 op de gevels. Dat is niet het huisnummer, want dat is Zonstraat 1. De Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij nummerde destijds al haar baanwachtershuisjes vanuit beginstation Hilversum tot aan eindpunt Lunetten. Dit was de 48ste spoorovergang. Aan het eind van Park Oosterspoorbaan staat nog een huisje met 52 erop.

Zelf opgeknapt
Aline vertelt dat ze huisje 48 in 1998 kocht. “Ik heb het in de loop der jaren met bescheiden middelen helemaal opgeknapt. De muren waren heel brak, dus in 2008 heb ik op aanraden van de schilder ter bescherming ook een coating aangebracht. Antraciet grijs, in combinatie met witte daklijsten. En de aanduiding 48 met roze achtergrond heb ik teruggebracht op de muren, want dat soort details waren lang geleden verloren gegaan. Ik krijg doorgaans veel positieve reacties van buurtgenoten en voorbijgangers voor het mooie aangezicht.

Erfgoed
Maar nu – na 12 jaar – staat afdeling Erfgoed op de stoep. Ik moet de coating verwijderen, want het blijkt gemeentelijk erfgoed. Het enige dat ik weet is dat bij aankoop de gemeente zei dat dit een van de eerste huizen was met spouwmuren. Die moesten behouden blijven, daar heb ik dus ook niks aan gedaan. Maar goed, de coating verwijderen is een dure grap. En de muren worden er alleen maar slechter van, en het huisje zeker niet mooier. Daarom ben ik blij dat ik steun krijg van Tussen Spoor en Singel, het bewonerscomité van het buurtje langs het Spoorwegmuseum.”

Buurt start petitie
En inderdaad, Evert van der Veen bevestigt dat zij zich inzetten voor hun buurgenoot: “Aline heeft met respect voor de historie het huisje prachtig en duurzaam opgeknapt. Het is een icoon in de buurt. En de gemeente toont zich hier een veelkoppig monster, want afdeling Duurzaamheid adviseert muurisolatie en zonnepanelen etc, terwijl Erfgoed dat weer ongedaan wil maken. Dat is voor Aline lastig. Daarom zijn we voor haar een petitie gestart om het huisje te behouden zoals het is.”

QQLQ
Oja, Aline, wat betekenen die letters QQLQ boven het raam? “In mijn tuin heb ik kippen en een haan. Als ik er niet ben, vraag ik buren om de haan in zijn hok te doen. Dan kukelt ie minder. QQLQ is dan de code die ik app, dan weten buren genoeg. Het is een oud grapje, maar voor voorbijgangers vaak een (onoplosbaar) puzzeltje.”

Foto boven: Aline voor haar huisje aan de Zonstraat – Arnoud Wolff
Foto beneden: het baanwachtershuisje nummer 14 – Arnoud Wolff