Onder grote belangstelling is de naamgever van het Joke Smitplein geëerd met een gevelsteen, 90 jaar naar haar geboortedag. De in Utrecht geboren feministe Joke Smit (1933-1981) schreef in 1967 Het onbehagen bij de vrouw. Dit invloedrijke manifest leidde de tweede emancipatiegolf in.

In steen en woorden herdacht
Beeldhouwer Britt Nelemans maakte in haar atelier aan de nabijgelegen Kerkstraat de gevelsteen in opdracht van het Utrechtse Geveltekenfonds. De steen is ingemetseld boven het centrale portiek van het plein. Politicus Hedy d’Ancona, waarmee Joke Smit in 1968 de feministische Man-Vrouw-Maatschappij oprichtte, deed samen met burgemeester Sharon Dijksma de onthulling. Stadsdichter Anne Broeksma, sinds kort een van de pleinbewoners, droeg voor de gelegenheid haar gedicht Zonder Joke Smit voor.

Trots buurtje
Het Joke Smitplein ligt achter de Nachtegaalstraat, je komt er via de Schoolstraat. Het wooncomplex, een mix van sociale huur en koop, is in 1986 gebouwd op het terrein van de voormalige Ambachtsschool. De (mannelijke) straatnamencommissie wilde het nieuwe plein destijds vernoemen naar een oud-leraar van de school, maar de kersverse bewoners vonden dat maar een ouderwetse, paternalistische gang van zaken. Met succes voerden ze – in de geest van de politiek roerige jaren 80 – actie voor de naam Joke Smit. De eigenzinnige geest van weleer waart nog rond op het Joke Smitplein. Het buurtgevoel is er sterk en bewoners zijn trots op de naamgever.

Het Utrecht Geveltekenfonds
Marjet Douze van het Utrechts Geveltekenfonds, de initiatiefnemer, vond dan ook een gewillig oor bij de bewonerscommissie toen zij een plek zocht voor de gevelsteen. Volgens haar heeft onze stad nog te weinig eerbetoon voor inspirerende Utrechtse vrouwen. “Met trots voegen we Joke Smit toe aan het (nog) selecte gezelschap Anna Maria van Schurman (1607-1678, de eerste vrouwelijke student), Belle van Zuylen (1740-1805, schrijver en componist), Catharina van Rennes (1858-1940, stichter van zangscholen), Clara Meijer-Wichmann (1885-1922, strijder voor vrouwenrechten) en Clare Lennart (1899-1972, schrijver), vrouwen die al langer met een gevelteken worden herdacht.”

In de Albrachthof staat een sculptuur met de titel Geheim, gemaakt in de jaren 80 door beeldhouwer Joop Wouters. Het is voor veel buurtgenoten nog altijd een geheim, want je moet de weg naar het binnenpleintje weten, het ligt goed verstopt achter buurtcentrum Podium Oost.

Roerige jaren
Joop woont sinds 2007 in Frankrijk, maar had in de roerige jaren 70 en 80 een woning met werkplaats in Abstede, de buurt waar bewoners lange tijd actie voerden om hun huizen te redden van de sloopkogel. Zijn gevelsteen BASTA (1988) op de hoek van Abstederdijk 131 markeert het uiteindelijke succes van alle protesten: de gemeente knapte de meeste huizen op, de bewoners konden in hun buurt blijven wonen.

Het Geheim van de Albrachthof
Twee jaar eerder kreeg Joop van de gemeente de opdracht voor een beeldhouwwerk ter viering van een stadsvernieuwingsproject rond de Albrachthof in Oudwijk. “Toen ik in 1986 voor het eerst de Albrachthof inliep, dacht ik: wat een bijzondere, goed verborgen plek, zo midden in Oudwijk. Daardoor had ik al gelijk de naam voor het beeld: Geheim. Via bouwer Jurriëns tikte ik een massief blok Fins graniet op de kop. Het was te groot om mee te werken. Daarom kloofde ik er twee lange stukken af om het slanker te maken, de (horizontale) boorgaten zijn nog zichtbaar. Het was een periode dat ik veel aandacht had voor lichaamsdelen, met name handen. Ik bewerkte het blok graniet tot een moeder die een kind omarmt en haar gniffelend, met de hand voor het gezicht, een geheim vertelt.”

De gevallen soldaat
“Wat weinig mensen weten is dat ik de twee gekloofde scherven (nog altijd ruim duizend kilogram per stuk) ook bewerkt heb, een nóg groter geheim, haha! In de ene scherf zag ik een gevallen soldaat, een oorlogsslachtoffer. In de zijkant hakte ik de Latijnse inscriptie Inter Arma Silent Musae uit, vrij vertaald: In de oorlog zwijgen de muzen. De sculptuur kreeg de naam Apollo, vernoemd naar de God van de Kunst. Het ligt in de achtertuin van een woning aan de Prins Hendriklaan.”

De Arm
“In de andere scherf zag ik destijds een arm. Zo heb ik het bewerkt, en zo heet het ook. Het is destijds aangekocht door de familie Hogervorst die aan het eind van de Maliebaan woonde en de sculptuur in de tuin plaatste. Na de verhuizing heeft de familie in 2022 een mooi gebaar gemaakt en De Arm geschonken aan de gemeente. Het beeld heeft een mooie plek gekregen in het even verderop gelegen Hogelandsepark. Wie goed kijkt ziet net als in Geheim en Apollo de boorgaten zitten die nodig waren om het oorspronkelijke blok graniet te kunnen kloven, hét bewijs dat de drie sculpturen voortkomen uit dat ene massieve blok Fins graniet. Heel bijzonder dat ze na ruim 35 jaar nog zo dicht bij elkaar zijn hier in Oost.”

Meer info over Joop Wouters en zijn werk vind je op zijn website.

Mensen kleuren de buurt. Letterlijk, zoals in Abstede, waar buren (jong en oud) met potten verf en kwasten een hele wand in het Piet Heinhof hebben omgetoverd tot een kleurrijk schilderij. Miranda Leijstra vertelt over de vele (verborgen) buurtverhalen in de schildering: “De grote boom links staat nu aan de rand van een plein, maar stond vroeger midden op het schoolplein aan de Abstederdijk. De man met de hond is een oude buurtbewoner uit de Piet Heinstraat die elke dag een rondje met het hondje maakt. De tomaten- en komkommerplanten verwijzen naar het rijke tuindersverleden en de nog bestaande volkstuinen in Abstede. En het pand helemaal links is een oud schoolgebouw waar vóór de sloop de Kruideniersvakschool in zat.”

Geen zeeheldenbuurt
Op de wand zijn ook de Minstroom en het Spoorwegmuseum te zien. De laatste bevindt zich weliswaar niet in Abstede, maar de oude spoorlijn loopt dwars door de buurt, net als de eeuwenoude Minstroom. Ook het &-teken tussen Piet en Hein staat er niet voor niets. De twee broers Piet en Hein de Vink waren de kinderen van de aannemer die in 1887 het achterliggende huizenblok bouwde. De straatnaam heeft dan ook niets te maken met de bekende zeeheld.

Het verboden plein
Een grappig detail is de rebus die in de schildering verwerkt zit, een knipoog naar de kinderen uit de buurt. De afgelopen jaren was het plein een verwaarloosde, vieze plek, waar de kinderen van hun ouders niet mochten komen. Des te spannender om er juist wel naar toe te gaan. Het plein werd daarom het ‘het verboden plein’ genoemd. Na deze opknapbeurt is het weer een prettige plek om te spelen. En met een verhaal.

Dit bericht verscheen in de Oostkrant van dec 2011.
Locatie: Piet Heinhof

Tussen de Monseigneur van de Weteringstraat en de Kerkstraat, vlak bij de Nieuwe Regentesseschool, ligt de Tulpstraat, niet te missen door de zelfgemaakte lampenkappen om de lantaarnpalen. Een voormalige bedrijfspand op nummer 17 is de spil van het straatleven. Bewoners noemen het liefkozend de ‘Stal’, omdat het ooit een koetshuis met paardenstal was van de beroemde ondernemersfamilie Fentener van Vlissingen die in de stadsvilla Maliebaan 42 woonde.

Leefstraat
Gerard Verouden is penningmeester van de bewonerscoöperatie ‘Tulp’ die in 1978 de Stal heeft gekocht. “Met eigen handen hebben we er een gezellige bar in gemaakt. Op het parkeerterrein erachter was genoeg ruimte om onze auto’s te parkeren. Daarmee maakten we de straat autovrij en konden de kinderen veilig op straat spelen. De Tulpstraat is een leefstraat.“

Muurschildering
In de jaren 90 volgde een grote verbouwing. Wijlen straatgenoot en kunstenaar Marcel de Leeuw schilderde een reusachtig paard op de zijmuur en ontwierp een nieuwe indeling. Er kwamen o.a. een doka, sauna en opslagboxen bij. Zelfs de langgekoesterde droom van een eigen zwembad in de straat leek uit te komen. Gerard: ”We lieten de uitgegraven kelder van de Stal vollopen met water. Dagenlang hadden we waterpret, totdat het ging lekken. Toen hebben we er een fietsenstalling in gebouwd.”

Foto: de schildering op de zijmuur van ‘De Stal’, in de jaren 90 gemaakt door wijlen bewoner Marcel de Leeuw

De lente is een dag oud en er bloeit al wat moois in de Oosterbuurt! Raadslid Annemarijn Oudejans onthulde een infobord. Daarop staat in woord en beeld de historie beschreven van dit hechte buurtje aan de oever van de eeuwenoude Minstroom.

Gemengde buurt
Het paneel is een initiatief vanuit de bewoners. Het past in de rijke traditie van de Oosterbuurt om het buurtgevoel via de buitenmuur te uiten. Eerder brachten ze in de Zonstraat al een muurgedicht en een tegeltableau aan. “We blijven aandacht vragen voor het belang van een gemengde buurt”, lichten de bewoners Jos Schuurman en Kees Bals toe. “Woningcorporatie Woonin, het voormalige Mitros, heeft al een groot aantal huurhuizen in deze buurt – voor veel geld – verkocht. Sinds 2019 dringen we erop aan om verdere verkoop te stoppen. Dan blijft de huidige verhouding tussen huur- en koopwoningen 50-50.”

Hulp van studenten
Dat de bewoners Annemarijn Oudejans vroegen om het paneel te onthullen, is geen toeval. “De gemeente wilde in de jaren 70 en 80 onze héle buurt slopen. Dat ging na protesten gelukkig niet door. We kregen destijds bij onze strijd veel steun van studenten die bewoners met kennis en organisatiekracht bijstonden. Aan de vooravond van de energietransitie (Oudwijk moet vóór 2032 van het gas) komen we om dezelfde reden graag weer in contact met studenten. Geweldig natuurlijk dat Annemarijn van de jonge partij Student & Starter, en zelf nog (master)student Sociologie, zo geïnteresseerd is in onze buurt.”

Verduurzaming
Het jonge raadslid sprak haar respect uit voor de grote betrokkenheid van bewoners bij hun buurt, die al zo ver teruggaat in de tijd. “Fijn kunnen wonen vergt ook inspanning, de rijke historie hier bewijst dat. En de verduurzaming is een volgende uitdaging waarin gemeente, woningcorporatie en bewoners moeten samenwerken. Hopelijk hebben we geleerd van het roerige verleden en verloopt dat in goede harmonie. Samen maken we Utrecht.”

Eeuwenlang liepen parochianen uit De Bilt via een kerkpad naar de Nicolaaskerk in de oude (Binnen)stad, in de volksmond ook wel Nicolaasweg genoemd. Het slingerde tussen de boomgaarden en hoveniersgronden van Oost. Na de aanleg van het Wilhelminapark en de Van Limburg Stirumstraat herschikte de gemeente de wegen in Oudwijk. Sindsdien begint de Nicolaasweg officieel ter hoogte van de Baanstraat. Op de zijgevel van het hoekhuis (nummer 4) staat een muurschildering: een ietwat abstract zeegezicht.

Hoge conifeer
Bewoner Wibo Senders, een oudgediende in de Nicolaasweg (hij woont er sinds 1985), legt uit hoe de schildering destijds tot stand kwam: “Mijn achterburen zijn Wilhelminapark 28 en 29, begin deze eeuw bewoond door respectievelijk de familie Wippler en Erkelens. Wippler had een enorme conifeer in zijn tuin. Erkelens vroeg: ‘Door die hoge boom zie ik de dom niet meer, zou die weg kunnen?’ Waarop Wippler zei: ‘Op zich wel, maar dan kijk ik tegen die lelijke gevel van Senders aan. Dus als je daar een oplossing voor hebt …’ En zo kwamen ze bij mij.”

Kijkdoos
“Die zijmuur werd altijd snel nat bij regenval, lelijk ook, ik had wel oren naar een betere afwerking. Dus kwamen we op het idee van een muurschildering. We spreken 2002. De afspraak werd: ik betaal coating en steigers, mijn achterburen de kunstenaar, Marij Nielen. Ze maakte een ontwerp dat zowel vanuit de woningen aan het Wilhelminapark, als voor passanten uit de Nicolaasweg en de Baanstraat een leuk beeld oplevert. Een schildering met dieptewerking vanuit elke hoek. Ze maakte eerst nog een kijkdoos, zodat we konden zien hoe dat zou uitwerken, want het klonk ingewikkeld. Maar we gingen akkoord, en zo kreeg de Nicolaasweg een kleurrijke entree.”

Het viaduct onder de Albatrosbrug krijgt een kleurrijke make-over, een initiatief van bewoners. Kunstenaar en buurtbewoner Frans Hofmeester heeft een ontwerp gemaakt. De onderdoorgang langs de Kromme Rijn is nu donker, aan beide kanten. Het idee is om de zijwanden en het plafond van kleurige beelden van watervogels te voorzien, met daaromheen – in een later stadium – (levend) groen. Een bij deze Watervogelbuurt passend natuurlijk kunstwerk. Dit jaar krijgt het viaduct groot onderhoud, daarom is de timing goed: de kosten kunnen worden gedeeld.

Flinke klap erop, en hoppa, de laatste stoeptegel ligt erin! Mathis, een van de jongste bewoners van de Boomstraat, verricht zijn taak met verve, aangemoedigd door wijkwethouder Eva Oosters. Deze tegel is de bekroning van het buurtproject van zijn vader, meubelontwerper Jan Stolk, die zelf al 33 kunstig bewerkte stoeptegels in de straat had geplaatst. Een ode aan het buurtgevoel in dit knusse straatje.

Twee boodschappentassen vol
Toen tijdens een grondige verbouwing de rood-wit geblokte vloer in de hal van nummer 7 eruit moest, greep Jan zijn kans. Hij had zes rode tegeltjes nodig om zijn eigen vloer te repareren. Uiteindelijk ging hij met twee boodschappentassen vol huiswaarts. “Die mozaiekvloeren zijn kenmerkend voor de Amsterdamse School, de bouwstijl waarin ons langgerekte huizenblok, de oneven kant, is gebouwd. Ik kon de vloertegeltjes simpelweg niet laten liggen.”

Eeuwfeest Boomstraat
Maar, wat te doen met al die tegeltjes (minus zes stuks)? “Ik ben verknocht geraakt aan dit straatje, het is fijn wonen hier. Een dorp in de stad. Daarom wilde ik wat doen voor de buurt door de tegeltjes in het straatbeeld te brengen, ook om de verbinding tussen de bewoners te symboliseren. Ik heb daarvoor 33 keer drie vloertegeltjes uit die vloer verwerkt tot stoeptegel. Met deze laatste stoeptegel erbij (met een blauwgrijs vloertegeltje) zijn er in het hele project 100 vloertegeltjes verwerkt, symbolisch, want de eerste bewoner betrok in 1921 een woning in dit blok. Toen ik het project twee jaar geleden begon was dat precies eeuw geleden. Corona vertraagde de boel, maar nu liggen ze er, in stijl.”

Een muurschildering van De Strakke Hand op de zijgevel van de Reigerstraat. Het is een kleurrijke verbeelding van het experiment van de Utrechtse wetenschapper Buys Ballot (later oprichter van het KNMI). In 1845 toonde hij langs de net aangelegde Oosterspoorbaan het Dopplereffect aan. Die kennis wordt nog altijd gebruikt bij o.a.  snelheidscontroles en in de buienradar.

Experiment langs de Oosterspoorlijn
Christophorus Buys Ballot is de grondlegger van de meteorologie en de oprichter van het KNMI in 1854 dat werd gevestigd in Sonnenborgh, de huidige Sterrewacht. In 1845 deed Buys Ballot een tot de verbeelding sprekend experiment gebaseerd op een beschrijving van een Oostenrijkse collega. Hij beschreef het effect dat beweging invloed heeft op de toonhoogte van geluid, het zogeheten Dopplereffect. Buys Ballot regelde een trein tussen Utrecht en Maarssen en zette daar enkele hoornisten op. Zelf was hij toehoorder die langs de spoorbaan stond.

Belang voor de wetenschap
“Buys Ballot had verwacht dat hij het effect kon ontkrachten. Maar het experiment toonde juist aan dat het Dopplereffect bestaat”, vertelt universitair hoofddocent en initiatiefnemer Ingmar Swart tijdens de onthulling. “Het is een voor de wetenschap belangrijk experiment gebleken.” Ingmar noemt het een voorbeeld van fundamenteel onderzoek dat later heel veel toepassingen kreeg. Denk daarbij aan de sirenes van ziekenwagens die een andere toonhoogte hebben op het moment dat de auto je passeert, het gebruik van echografie of de werking van de buienradar.”

www.utrechtsemuurformules.nl

Maker: De Strakke Hand @2019
Locatie: Burg Reigerstraat

In Oost ‘zweven’ drie planeten: Jupiter op de Abstederbrug (aan de kant van Oost), Saturnus op een oud portaal langs de Oosterspoorbaan (randje Sterrenwijk) en Uranus op het viaduct waar de Weg naar Rhijnauwen onder de A27 doorgaat. De onderlinge afstand in het echte heelal tussen deze drie is een niet te bevatten twee miljard kilometer. Louk Roëll bedacht een manier om al wandelend tóch een gevoel te krijgen voor de afstanden in ons heelal.

Schaalmodel
Uitgedaagd (en betaald) door Awesome Utrecht, een platform voor toffe ideeën in de openbare ruimte, heeft hij in 2019 ons zonnestelsel in de stad op schaal nagebouwd. De acht planeten inclusief Moeder Aarde zijn in de vorm van metalen bollen te zien langs een wandelroute vanuit de Binnenstad (via Oost) naar het buitengebied. De onderlinge afstanden kloppen, d.w.z. op schaal, want een kilometer lopen is een ruimtereis van een miljard kilometer. Grote passen, snel thuis!

Ruimtereis door Oost
De route begint bij de zon, de grote bol op het Domplein met inscriptie Sol Iustitiae (Zon der Gerechtigheid). De planeten Mercurius, Venus, Aarde en Mars hangen – in die volgorde – in de Lange Nieuwstraat. Op de Abstederbrug zit Jupiter. En via de Oosterspoorbaan en het jaagpad langs de Kromme Rijn kom je langs Saturnus en Uranus. De metalen bol op een kei in Rhijnauwen (vlakbij de StayOkay) is Neptunus, de laatste planeet van ons zonnestelsel, op 4.5 miljard km afstand van de zon.
Hadden we niet negen planeten? Ja, totdat Pluto in 2006 door de wetenschap werd gedegradeerd tot slechts een planetoïde (dwergplaneet). In het universum van sterrenkundigen bestaat weinig mededogen …

Routekaart
De afstand van zon tot Neptunus is in het schaalmodel van Roëll hemelsbreed 4,5 km, en 6,8 km als je de wandelroute (op google maps) langs de bollen volgt. Goede ruimtereis!